Đình Tân Trào, huyện Sơn Dương cũ (Tuyên Quang), nơi diễn ra Đại hội Quốc dân do Việt Minh triệu tập, ngày 16/8/1945, thông qua “10 chính sách lớn của Việt Minh”; thông qua “Lệnh tổng khởi nghĩa”; quy định quốc kỳ, quốc ca; thành lập Ủy ban Dân tộc giải phóng Việt Nam, tức Chính phủ Lâm thời do đồng chí Hồ Chí Minh làm Chủ tịch. (Ảnh: Tư liệu TTXVN)

 Sang năm 1945, những điều kiện tích cực cho một cao trào khởi nghĩa giành chính quyền trên cả nước đang đến gần. Ngày 9-3-1945, Nhật đảo chính Pháp. Ngày 12-3-1945, Ban Thường vụ Trung ương Đảng ra Chỉ thị "Nhật-Pháp bắn nhau và hành động của chúng ta". Trên cơ sở bản Chỉ thị của Trung ương Đảng và xác định Hà Nội là địa bàn đặc biệt quan trọng, Xứ ủy Bắc kỳ, Thành ủy Hà Nội đã tập trung lãnh đạo, chỉ đạo xây dựng lực lượng chính trị, lực lượng quân sự chuẩn bị khởi nghĩa, đồng thời phát động nhiều phong trào đấu tranh để rèn luyện, tập dượt quần chúng. 

 Binh lính đội quân Quan Đông của phát-xít Nhật giao nộp vũ khí, đầu hàng Hồng quân Liên Xô (tháng 8/1945). (Ảnh: Tư liệu quốc tế/TTXVN phát)

Ngày 15-8, Nhật tuyên bố đầu hàng Đồng minh. Ở Hà Nội, các nơi Nhật đóng quân đều treo cờ tang. Chúng cho rút quân ở nhiều xí nghiệp, công sở về các doanh trại. 

Dưới ngọn cờ đoàn kết của Mặt trận Việt Minh do Đảng ta lãnh đạo, các lực lượng cách mạng đã sẵn sàng. Các tổ chức cứu quốc trong công nhân, nông dân, thanh niên, học sinh… trên địa bàn Hà Nội được thành lập, củng cố. Lực lượng vũ trang Hà Nội đã có bước phát triển nhảy vọt. Riêng lực lượng được huấn luyện có trên 700 người. Những hoạt động ở Hà Nội và các địa phương trên khắp cả nước đã tạo ra khí thế cách mạng, động viên, lôi cuốn đông đảo nhân dân lên trận tuyến đấu tranh trong cao trào tiền khởi nghĩa.

Đêm 13-8, Ủy ban Khởi nghĩa toàn quốc ra Quân lệnh số 1, hạ lệnh Tổng khởi nghĩa.  Ngày 14-8, Hội nghị toàn quốc của Đảng được triệu tập quyết định khẩn trương Tổng khởi nghĩa giành chính quyền từ tay phát xít Nhật và tay sai, trước khi quân Đồng minh Anh, Trung Hoa dân quốc vào Việt Nam.

Tối 14 và ngày 15-8, Xứ ủy Bắc kỳ  tại làng Vạn Phúc (Hà Đông) quyết định tiến hành khởi nghĩa giành chính quyền trong 10 tỉnh đồng bằng Bắc bộ. Cuộc khởi nghĩa ở Hà Nội được cân nhắc kỹ do còn khoảng hơn 1 vạn quân Nhật chiếm đóng trong Thành phố. Xứ ủy Bắc kỳ quyết định thành lập Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội (Ủy ban Khởi nghĩa) do đồng chí Nguyễn Khang làm Chủ tịch. 

Tối 15-8, tại chùa Hà (Dịch Vọng), Thành ủy Hà Nội triệu tập Hội nghị quân sự bất thường gồm các đồng chí Đội trưởng Đội công nhân xung phong, Đoàn trưởng Đoàn tuyên truyền xung phong thành Hoàng Diệu, Đội trưởng các đội tự vệ chiến đấu sơ bộ kiểm điểm tình hình và lực lượng của ta trong Thành phố, ấn định những công việc cấp bách chuẩn bị cho khởi nghĩa.

Tại cuộc họp phiên đầu tiên của Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội diễn ra sáng 16-8 tại số nhà 101 phố Gam-bét-ta (nay là phố Trần Hưng Đạo). Hội nghị kiểm điểm, phân tích tình hình và những hoạt động mới nhất của phát xít Nhật, chính quyền Trần Trọng Kim, của Khâm sai Bắc kỳ và các đảng phái tay sai của Nhật ở Hà Nội và nhận thấy phải cấp tốc tiến tới khởi nghĩa, không thể do dự, chần chừ để mất thời cơ. Cũng tại Hội nghị, đ/c Nguyễn Khang đã phổ biến chỉ thị và quyết định của Xứ ủy. Hội nghị nhận định, mặc dù lực lượng vũ trang của ta không nhiều nhưng lại có lực lượng quần chúng cách mạng trong các đảng phái, đoàn thể cách mạng của Mặt trận Việt Minh lại rất đông đảo, lên tới hàng nghìn người, có thể huy động để tăng cường cho lực lượng khởi nghĩa. Với tinh thần yêu nước, ý chí giành độc lập cho Tổ quốc, dưới danh nghĩa Mặt trận Việt Minh, ta có thể huy động thêm nhiều quần chúng tham gia khởi nghĩa giành chính quyền. Hội nghị quyết định: Lấy lực lượng vũ trang làm lực lượng xung kích đi đầu, huy động đông đảo lực lượng quần chúng cách mạng có vũ trang, tiến hành mít tinh, biểu tình thị uy, phô trương thanh thế, áp đảo quân địch rồi xông lên giành chính quyền.

Để xúc tiến việc chuẩn bị khởi nghĩa, Hội nghị đã vạch ra một kế hoạch khẩn cấp, trong đó có nội dung: Tăng cường lực lượng vũ trang và nửa vũ trang, phát triển mạnh các đội tự vệ chiến đấu, trang bị thêm vũ khí, chuẩn bị đối phó với quân Nhật.

Chiều 17/8/1945, tại quảng trường Nhà hát Lớn, Tổng hội viên chức tổ chức cuộc mít-tinh hô hào nhân dân ủng hộ chính quyền bù nhìn Trần Trọng Kim. Nắm bắt kế hoạch từ trước, Đảng bộ Hà Nội đã bí mật huy động quần chúng trong các tổ chức cứu quốc ở nội, ngoại thành đến tham dự, biến cuộc mít-tinh thân Nhật thành cuộc mít-tinh ủng hộ Việt Minh, sau đó biến nó thành một cuộc biểu tình tuần hành qua các phố, có cờ đỏ sao vàng dẫn đầu, vừa hô vang các khẩu hiệu “Ủng hộ Việt Minh”, “Đả đảo bù nhìn”, “Việt Nam độc lập”… Cuộc biểu tình tuần hành diễn ra sôi động, lôi kéo thêm hàng vạn quần chúng xuống đường với khí thế cách mạng chưa từng thấy. Quân đội Nhật “án binh bất động”. 

Trước khí thế cách mạng của quần chúng và tình hình của địch, tối 17/8/1945, Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội họp hội nghị mở rộng, bàn cụ thể kế hoạch khởi nghĩa. Thực hiện kế hoạch của Thành ủy và Ủy ban Quân sự cách mạng Hà Nội, ngày 18/8/1945, không khí sửa soạn khởi nghĩa bao trùm khắp Hà Nội. Đến ngày 19/8/1945, ngay từ sáng sớm, Thủ đô Hà Nội đỏ rực màu cờ cách mạng. Hàng vạn nông dân, dân nghèo, với các vũ khí thô sơ từ Láng, Mọc kéo ra chiếm đại lý Hoàn Long, tuyên bố thành lập chính quyền cách mạng khu vực Ngã Tư Sở, mở đầu cho cuộc khởi nghĩa ở nội thành. 

Tuần hành, mít tinh Cách mạng tháng Tám tại Hà Nội ngày 19-8-1945 (Ảnh tư liệu)

Hàng vạn quần chúng nhân dân ngoại thành, từ các huyện Thanh Trì, Thường Tín, Phú Xuyên, Hoài Đức, Đan Phượng (Hà Đông), Gia Lâm (Bắc Ninh) mang theo cờ Việt Minh và những vũ khí thô sơ như gậy gộc, mã tấu, công cụ lao động... tiến vào nội thành với ý chí quyết tâm giành độc lập với sức mạnh như thác đổ. Các hướng của quần chúng đều tập hợp trước Nhà hát Lớn, tham dự cuộc mít-tinh lớn do Mặt trận Việt Minh tổ chức. Đại biểu Việt Minh đọc tuyên ngôn, chương trình của Việt Minh và kêu gọi nhân dân đứng dậy giành chính quyền. Cuộc mít-tinh nhanh chóng chuyển thành biểu tình, chia ra nhiều đoàn đi chiếm các công sở của chính quyền bù nhìn. Trước khí thế quần chúng khởi nghĩa, quân Nhật không dám chống lại…

Tối 19/8/1945, trước hơn 20 vạn người tập trung trước Nhà hát Lớn, Ủy ban Khởi nghĩa đọc lời kêu gọi khởi nghĩa. Sau đó cuộc mít tinh biến thành cuộc biểu tình vũ trang giành chính quyền. Quần chúng cách mạng có các đơn vị vũ trang tự vệ dẫn đầu chia thành hai khối lớn đi chiếm các vị trí trọng yếu: Phủ Khâm sai, Sở Bưu điện, Sở Cảnh sát... Trước sức mạnh áp đảo của cách mạng, hầu hết các công sở chính quyền địch đều nhanh chóng về tay nhân dân. Khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội giành thắng lợi hoàn toàn với sự ra đời của Ủy ban Nhân dân cách mạng Hà Nội vào ngày 20/8/1945.

Thắng lợi của cuộc khởi nghĩa giành chính quyền ở Hà Nội ngày 19/8/1945 có ý nghĩa quyết định đối với thắng lợi của cuộc Tổng khởi nghĩa Tháng Tám năm 1945 trên toàn quốc. Suốt hơn nửa thế kỷ, trước Cách mạng Tháng Tám năm 1945, Hà Nội là thủ phủ của xứ Đông Dương thuộc Pháp, đại diện triều đình nhà Nguyễn, Bộ Chỉ huy quân Nhật ở Việt Nam và Chính phủ (thân Nhật) Trần Trọng Kim với hơn 1 vạn quân Nhật chiếm đóng, đông nhất so với các thành phố, thị xã ở Bắc Kỳ… Hà Nội cũng là nơi tập trung đông đảo các tầng lớp nhân dân, thanh niên, sinh viên, trí thức… Vì vậy, khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi ở Hà Nội có ý nghĩa tượng trưng cho sự sụp đổ của chế độ thực dân ở Việt Nam đồng thời là một đòn chí mạng giáng vào chính quyền tay sai Nhật ở hầu khắp cả nước, đẩy chúng đến chỗ hoàn toàn tuyệt vọng, tan rã và đầu hàng cách mạng. 

Thắng lợi này như một tiếng bom vang dội mở đầu, nhanh chóng lan nhanh khắp cả nước. Ngay khi chiếm được Phủ Khâm sai, đồng chí Ủy viên Thường vụ Xứ ủy Bắc Kỳ đã gọi điện cho Thị trưởng, Tỉnh trưởng các tỉnh Hải Phòng, Hải Dương, Bắc Ninh, Hà Nam, Nam Định báo tin cách mạng đã thành công ở Hà Nội và ra lệnh cho chúng phải nhanh chóng trao chính quyền cho Việt Minh địa phương. Do đó, tin khởi nghĩa thắng lợi ở Hà Nội được truyền nhanh khắp nơi, làm rung động toàn bộ hệ thống cai trị của phát xít Nhật, chính quyền tay sai và làm nức lòng đồng bào cả nước, nhất là ở Huế, Sài Gòn… vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi.

Đây còn là thắng lợi tạo điều kiện để Trung ương Đảng, Chủ tịch Hồ Chí Minh chuyển đại bản doanh về Hà Nội, từ đó chỉ đạo cuộc Tổng khởi nghĩa trong cả nước đi đến thắng lợi hoàn toàn. Tiếp theo Hà Nội, các tỉnh, thành phố trong cả nước đã nhất tề vùng lên khởi nghĩa giành chính quyền thắng lợi đưa đến sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa vào ngày 2/9/1945, tại Quảng trường Ba Đình (Hà Nội) và đưa Việt Nam bước vào kỷ nguyên mới - Độc lập dân tộc và chủ nghĩa xã hội. Từ đây, Hà Nội chính thức trở thành Thủ đô của nước Việt Nam mới, trở thành thành trì đấu tranh bảo vệ nền độc lập, tự do vừa mới giành được và gấp rút chuẩn bị các điều kiện đón tiếp quân Đồng minh…